در دهه‌های اخیر، شهرها و فضاهای شهری در سیر تحول و فرایند‌گذار نوین خود به تبع تحولات ناشی از اندیشه جهانی‌شدن، دستخوش تغییرات و دگرگونی‌های شگرفی شده‌اند. در این روند، رابطه گذشته و کنونی فضاهای شهری از هم گسیخته و در ارتباط معنایی میان انسان و محیط زندگی او، فاصله و شکاف مهمی ایجاد شده است. شکاف موجود، مقدمه جدایی مکانی و شکل‌گیری فضایی اجتماعی عاری از پیوستگی‌های اجتماعی است. در آنچه در پی می‌آید سعی شده که ابعاد و عناصر هویت اجتماعی شهروندان تهرانی، شناسایی و راهکارهایی جهت ارتقای آن ارائه شود.
مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران به‌تازگی در تحقیقی جامع به بررسی وضعیت و ابعاد هویت اجتماعی شهروندان تهرانی و راه‌های ارتقای آن پرداخته است. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی و ارزیابی ابعاد و عناصر هویت اجتماعی و راهکارهای ارتقای آن در میان شهروندان تهرانی بوده و در آن اهدافی همچون بررسی ابعاد و مؤلفه‌های هویت اجتماعی، شناسایی ویژگی‌ها و مؤلفه‌های هویت اجتماعی در شهر تهران و شناسایی تطبیقی خطوط تمایز یا اشتراک هویت مدنی در تهران با سایر ابعاد هویت اجتماعی شامل هویت ملی و هویت قومی دنبال شده است. بر مبنای یافته‌های این تحقیق لایه‌های مختلف هویت تهرانی‌ها دارای وضعیت متفاوتی است؛ میزان هویت جنسیتی در حد پایینی است، میزان هویت خانوادگی در حد بسیار بالایی است، تعلق محله‌ای و هویت اجتماعی شهر در حد متوسط است، هویت قومی نیمی از شهروندان بالاست و هویت ملی و هویت دینی شهروندان نیز در حد بسیار بالایی است.
متغیرهای هویتی
اما عوامل متعددی در کاهش یا افزایش هویت اجتماعی نقش دارند از جمله اینکه فساد اداری، میزان هویت محله‌ای، ملی و دینی را کاهش می‌دهد. نگرش مثبت به غرب از میزان هویت خانوادگی، محله‌ای، ملی و دینی می‌کاهد. با افزایش رضایت اجتماعی میزان هویت محله‌ای، شهری، قومی، ملی و دینی افزایش می‌یابد. با افزایش احساس عدالت رویه‌ای میزان هویت دینی افزایش یافته و هویت شهری کاهش می‌یابد. افزایش احساس نابرابری سبب کاهش هویت محله‌ای، هویت ملی و هویت دینی می‌شود. افزایش رضایت از زندگی باعث افزایش میزان هویت جنسیتی، خانوادگی، محله‌ای، شهری، ملی و دینی می‌شود. با افزایش ارزیابی پاسخگویان از مشکلات شهری تهران میزان هویت خانوادگی آنها افزایش می‌یابد و از میزان هویت محله‌ای و دینی آنها کاسته می‌شود. همچنین با افزایش آسیب‌های اجتماعی از میزان هویت محله‌ای، شهری، ملی و دینی کاسته می‌شود. به علاوه افزایش اعتماد تعمیم‌یافته، سبب افزایش تمامی ابعاد هویت می‌شود. در نهایت این گزارش راهکارهای متعددی برای افزایش هویت اجتماعی ارائه می‌دهد.
از سویی درک هویت اجتماعی زمانی میسر است که تصویری درست از مفهوم هویت نزد ما موجود باشد. به‌دلیل اهمیتی که این موضوع در سرنوشت سیاسی و اجتماعی توده‌ها و نیز استقلال و آزادگی آنان دارد مورد توجه و علاقه منتقدان و نویسندگان اجتماعی و فرهنگی قرار گرفته است.
وابستگی به خانواده: 93درصد
براساس نتایج به‌دست‌آمده، حدود 93درصد تهرانی‌ها دارای هویت خانوادگی بالایی هستند. برای بیشتر پاسخگویان هنوز خانواده منبع اصلی حمایت‌های مختلف و مأمنی است که می‌توانند به آن متوسل شوند و در کنار خانواده بودن برایشان لذت‌بخش و معناساز است.
محله‌دوستی: 50درصد
دومین لایه هویتی مورد بررسی در تحقیق، هویت محله‌ای است. محله در پایتخت بخشی از تقسیم‌بندی کالبدی- فرهنگی شهر با حوزه یا فضای جغرافیایی مشخص همراه با وابستگی‌ها، علاقه‌ها، احساسات، تعلق اجتماعی، روابط همسایگی و الگوی مشترک زندگی است. محله‌ها معمولا دارای همگونی منطبق با ویژگی‌های قومی، نوع مسکن، ارزش‌های اقتصادی یا ارزش‌های فرهنگی- اجتماعی این واحدهاست. یافته‌های تحقیق نشان داد که 50درصد از اهالی تهران دارای هویت محله‌ای بالا و حدود 13درصد دارای هویت محله‌ای پایین هستند و تعلق خاطر کمی به محله خود دارند.
اهمیت تهرانی بودن: 30درصد
سومین لایه بررسی‌ها هویت اجتماعی شهروندان تهرانی بود. یافته‌های تحقیق حاضر نشان داد که هویت شهری شهروندان تهرانی در حد متوسطی است، یعنی تنها 30درصد شهروندان دارای احساس تعلق بالا به شهر تهران هستند و حدود یک‌سوم دارای هویت متوسطی هستند. بر مبنای یافته‌های تحقیق، حدود دو‌سوم شهروندان از زندگی در تهران رضایت دارند و شهر تهران را برای زندگی مساعد می‌دانند و با شهر تهران احساس نزدیکی می‌کنند.
وابستگی قومیت: 50درصد
چهارمین لایه هویتی که در بحث هویت اجتماعی در شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت، هویت قومی بود. نتایج این تحقیق نشان داد که هویت قومی حدود نیمی از شهروندان تهرانی بالاست. مطابق با نتایج تحقیق 50درصد از پاسخگویان ترجیح می‌دهند که با هم‌قومی‌های خود رفت‌وآمد و در گروه‌های قومی فعالیت کنند.
هویت ایرانی: 100درصد
پنجمین لایه هویت اجتماعی در این مطالعه هویت ملی بود. نتایج تحقیق بیانگر این است که هویت ملی اکثریت قریب به اتفاق پاسخگویان در حد بالایی است. نتایج تحقیق حاضر نشان داد که شهروندان تهرانی در تمام ابعاد هویت ملی دارای هویت بالا در اندازه 100درصد هستند.
پایبندی به دین: 86 درصد
ششمین لایه هویتی مربوط به هویت اجتماعی در این مطالعه، هویت دینی است. نتایج تحقیق نمایانگر این است که هویت دینی شهروندان تهرانی نسبتا بالا و بیش از 86 درصد است. البته با بررسی دقیق‌تر مشخص می‌شود که اکثریت قریب به اتفاق شهروندان دارای اعتقاد دینی قوی هستند، یعنی در بعد اعتقادی هویت دینی بالایی دارند. آنها به خدا اعتقاد بالایی دارند، به زیارت اماکن مقدس علاقه دارند و پایبندی به اعتقادات مذهبی برایشان مهم است و در کل به مسلمان بودن خود می‌بالند.
راهکار ارتقای هویت جنسیتی
براساس یافته‌های این تحقیق، برای ارتقا و تقویت هویت جنسیتی می‌توان به راهکارهایی همچون کاهش تبعیض‌ها و نابرابری‌های جنسیتی در جامعه، ارتقای عزت نفس شهروندان به‌ویژه زنان از طریق ارائه فرصت‌ها و امکانات برابر با مردان، ایجاد اشتغال و اجرای برنامه‌های کاهش بیکاری در جامعه به‌ویژه برای جوانان، ارتقای سطح زندگی شهروندان از طریق افزایش استانداردهای زندگی آنها، تلاش در جهت رفع مشکلات مالی و افزایش رضایت از وضعیت مالی شهروندان، طراحی و اجرای برنامه‌هایی جهت افزایش روحیه شادمانی در جامعه به‌ویژه در میان جوانان، زمینه‌سازی در جهت بروز استعدادهای فردی شهروندان و افزایش ارائه تسهیلات برای تأمین امکانات روزمره زندگی برای شهروندان پرداخت.
روش تقویت هویت خانوادگی
در این تحقیق برای تقویت هویت خانوادگی، راهکارهایی از جمله فراهم‌آوردن تسهیلات ویژه برای ازدواج و آسان‌سازی امر ازدواج برای جوانان، فراهم‌ساختن تصویری مثبت نسبت به آینده و ایجاد فضای امید، تشویق جوانان به ازدواج از طریق برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی و ارائه برنامه‌های حمایتی، فراهم‌ساختن امکانات اصلی برای ازدواج از قبیل مسکن و شغل، تشویق خانواده‌های جوان به فرزندآوری از طریق حمایت‌های مادی و معنوی، تقویت عناصر فرهنگی بومی و مقابله با تهاجم فرهنگی غرب به‌ویژه در زمینه ارزش‌های خانوادگی، کاستن از نارضایتی‌های شهروندان از زندگی به‌ویژه نارضایتی از وضعیت مالی، ترسیم آینده‌ای امیدبخش برای اعضای جامعه به‌ویژه جوانان و انجام اقدامات عملی در این زمینه، گسترش شبکه‌های اجتماعی در میان شهروندان به‌منظور افزایش تعامل و در نهایت افزایش اعتماد عمومی در جامعه، بررسی عمیق و علمی و ارائه راهکارهای عملی برای جلوگیری از فروپاشی خانواده‌ها و کنترل افزایش نگران‌کننده نرخ طلاق در جامعه و ارائه آموزش‌های تربیتی و روانشناختی به اعضای خانواده در جهت تعامل صحیح با یکدیگر پرداخته شده است.
راهکاری برای ارتقای جایگاه محله
راهکارهای تقویت هویت محله‌ای، شامل ارائه برنامه‌هایی جهت افزایش روحیه شادمانی و امید به آینده در شهروندان، تلاش در جهت کاهش مشکلات و معضلات شهری از قبیل ترافیک و آلودگی هوا، تلاش در جهت بالا بردن کیفیت زندگی در محله‌های شهر و افزایش استانداردهای زندگی در آنها، ارائه تسهیلات ویژه به خانواده‌ها برای تشکیل خانواده مستقل از قبیل مسکن، کنترل جریان‌های مهاجرتی به شهر و ارائه آموزش‌های شهروندی به مهاجرین، مشارکت‌دادن مهاجرین و تازه‌واردین به محله‌ها در امور محله به‌منظور افزایش احساس تعلق آنان، ارائه برنامه‌های اصولی جهت تثبیت جریان‌های جمعیتی در شهر و افزایش مدت استقرار خانواده‌ها در محله، اجرای برنامه‌هایی جهت خانه‌دارشدن اقشار مختلف به‌ویژه قشر جوان و طبقه پایین و متوسط جامعه، افزایش بهره‌وری نهادها و سازمان‌های مختلف اجتماعی در جهت رفع مشکلات مردم و کاستن از نارسایی‌ها و مشکلات موجود در جامعه است.
روش‌های افزایش هویت ملی
کنترل مهاجرت به شهر و ارائه آموزش‌های شهروندی به مهاجرین، رونق کسب و کار در جامعه و ارائه برنامه‌هایی برای مهار تورم و گرانی و افزایش امنیت مالی در جامعه، تلاش در جهت شفاف‌سازی قوانین و کاهش بروکراسی در ادارات جهت کاهش فساد اداری در جامعه، تقویت بنیان‌های فرهنگی ملی در مقابل هجوم عناصر فرهنگی غربی، افزایش امید به آینده در میان اقشار مختلف به‌ویژه جوانان با ارائه تصویری روشن از توسعه و پیشرفت جامعه، افزایش احساس مثبت به عملکرد نهادهای دولتی از طریق عملکرد کارا و منطبق با منافع ملی آنان، کاهش مشکلات زندگی شهروندان و افزایش رضایت آنها از زندگی از طریق طراحی و اجرای برنامه‌های حمایتی، شناساندن هرچه بیشتر بنیان‌های هویت ملی به اقشار جامعه به‌ویژه جونان از طریق برنامه‌های فرهنگی و آموزشی و افزایش اعتماد عمومی در میان شهروندان از طریق برنامه‌های اجتماعی و ایجاد شبکه‌های اجتماعی به‌منظور افزایش تعاملات و پوشش‌های حمایتی از شهروندان از جمله راهکارهای تقویت هویت ملی محسوب می‌شود.
زمینه‌های ارتقای هویت دینی
کنترل مهاجرت به شهر و ارائه آموزش‌های شهروندی به مهاجرین، تلاش در جهت شفاف‌سازی قوانین و کاهش بروکراسی در ادارات به‌منظور کاهش فساد اداری در جامعه، تقویت بنیان‌های فرهنگی ملی در مقابل هجوم عناصر فرهنگی غربی، کاهش مشکلات زندگی شهروندان و افزایش رضایت آنها از زندگی از طریق طراحی و اجرای برنامه‌های حمایتی، تلاش در جهت کاهش فواصل طبقاتی و اجرای برنامه‌های حمایتی سازنده از اقشار آسیب‌پذیر، افزایش امنیت مالی و رضایت از وضعیت مالی از طریق رونق فضای کسب‌وکار و اجرای برنامه‌های اقتصادی مناسب، اجرای برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی و ارائه تسهیلات و حمایت‌هایی جهت افزایش روحیه شادمانی در میان افراد جامعه،شناسایی کارکردهای دین در جامعه فعلی، ارائه آموزه‌های دینی از طریق برنامه‌های به‌روز و جذاب به‌ویژه به نسل جوان، توجه به نقش نهاد خانواده در تربیت دینی کودکان و پرهیز از افراط و تفریط در ارائه آموزه‌های دینی از جمله راهکارهای تقویت هویت دینی به‌شمار می‌رود.
